Cogito Dergisi'nin Bizans Özel Sayısı Üzerine

Burak Gümüş: Cogito Dergisi'nin Bizans Özel Sayısı üzerine

1999 yılında yayınlanan Cogito Dergisi'nin Bizans özel sayısının başarlılı olup, 2007'de yedinci baskısı çıkması, bu yapıtın bilimsel analizini meşru kılmaktadır. Çoğunlukta Dumbarton Oaks Araştırma Vakfı ile ilişkileri bulunan yazarlarının yer alan ve özgün Bizans metinlerine de yer verilen bu derginin amacı, "Bizans'tan bize kalan – zaman içinde unutturulmuş – mirası"[i] okuyuculara tekrar anımsatmak ve "bu topraklarda bizden öncekileri tanımayı el atmak"[ii]tır.

Dergi, beş bölümden oluşmakta: Bizanslı manastırlarının kurallarına uyduğu dünyeviliğe karşı çıkan Kayseri piskoposu Aziz Basileios'un "Yunan Edebiyatının Nasıl Okunacağı Konusunda Gençlere Söylev"i[iii] yer aldığı 'Bir Bizans Klasiği' bölümü; Doğu Roma İmparatorluğu'nun hiyerarşik dünya düzeni'ndeki konumu, Arap İslam, Latin Batı ve Slav Dünyası'na kültürel etkisinin işlendiği 'Harita'da Bizans'ı Aramak' kısımı; Rum-i Şarki'deki toplumsal yaşam ve aşk ilişkilerinin denetlenmesi çabaları, okuryazarlığın ve yoksulların durumu, manastırlardaki hayat, Osmanlı-Bizans ticari ilişkileri bazında Türk-Rum içiçeliği ve İstanbul'un fethine dönemin Bizanslı tarihçilerin bakışını ele alan "Bizans'ta Yaşamak" bölümü; Bizans'taki Türk imajı ve Osmanlı'nın gözüyle Bizans bölümü ve de Türkiye'de Bizantoloji'nin ihmali hakkında makale, tartışma ve söyleşilerin yer aldığı "Bizans: Nasıl Okundu, Neden Okunmadı?" bölümü.

Bizans kültürünün yerine bir Bizans Uygarlığı'ndan söz eden Bizantolog Speros Vryonis, Helenizm ve Hıristiyan Sentezi üzerine kurulmuş olan Doğu Roma'nın Batı Latin, Arap İslam ve Slav dünyasına farklı kültürel katkılarını sorunsallaştırmakta. Dinleri Hint-Avrupa paganlığı olan Slavlar, "9. Yüzyılın ilk yarısında ne alfabeye, ne de yazıya sahiptiler, okuma yazma bilmezlerdi."[iv] Rum-i Şarki İmparatoru tarafından misyoner olarak Moravya'ya gönderilen Aziz Kyrill os ve Methodios, Hıristiyanlığın kutsal kitapları ve edebiyatının tercüme edilmesini ve ilk Slav Kiril alfabesinin oluşumunu içeren bir dini yayma proğramında muvaffak olmaları sonucu, bunların etkisi altında kalan Bulgarların vasıtasıyla, Sırp, Rumen ve Rusların slavlaştırlmış hıristiyan Bizans kültürünün tesiri altında kalmıştır.

Fakat "Slavlar Bizans kültürünün yalnızca Hıristiyan unsurlarını ödünç aldılar, ancak onları bütün halinde benimsemediler. Müslümanlar ise, bu Hıristiyan unsurdan uzak durdular ve Helenistik kültürün ve Helenistik kültürün bilimsel-felsefi dağarcığını aldılar."[v] Slavlar'a karşın zaten iddialı ve kendi mantığına göre bir bütünlük teşkil eden bir inança sahip olan Müslüman Araplar, İslam'ın egemenliğini tehlikeye itmeyecek kadar da Bizans'ın dinsel açıdan kendilerine sadece "yararlı" olan tıbbi, astronomi, aritmetik, geometri, felsefi, coğrafya ve diğer bilim alanlarındaki Yunan dilindeki Helenistik çalışmaları Arapçaya çevirdiler.^[vi]

Dinsel yazıları Yunanca'dan Latince'ye çevirmiş olan Batı da, ancak 11. ve 12. yüzyıllarında İslam Dünyası ile teması bazında Bizans kültürünü yansıtan Arapça metinlerine ulaşıp, Latin diline uyarladıktan sonra Doğu Roma'nın hem Hıristiyan hem de Helenistik bilgilerine sahip olabildi.^[vii] Karşılıklı etkileşim örnekleri de mevcut: Stefan Yerasimos, birbirleriyle münasebette bulunan Bizans, Batı, Osmanlı Türkleri'nin efsaneleriyle birbirlerini nasıl etkilediklerini, "Tek Ağaç" ve "Kızılelma" motiflerinin içerik ve mekan değiştirmesiyle açıklamaktadır.^[viii]

Belgradlı Bizansçı George Ostrogorsky, pagan imparatorluğundan Hıristiyan imparatorluğuna geçişten sonra Doğa Roma İmparatoruluğu'nun hükümdarının ilahi bir temele dayanan otoritesi, hükmedilenlerin Hristiyanların Tanrısı'nın onu bu göreve getirdiğine dair inandırılması sonucu karakterini koruyup devam etti. "Tanrı'nın Seçilmiş Kulu"^[ix] olarak mukaddes sayılıp secde edilen İmparator'un konumu, söz, ilahi, alkış ve jestten oluşan ve simgesel bir anlam taşıyan merasimler ve sembol niteliğine sahip olan alametler, kızıl ayakkabıkaftan, muhafaza edildi.^[x] Onun yüceliği, Ostrogorsky'ye göre İmparatoru'un Noel yemek töreni ve bir Paskalya ayininde İsa Peygamber'i bile taklit etmesine kadar varabilen davranışlarla korunmaya çalışılmış. Hükümdar mutlak iktidarını ayakta tutabilmek için, İsa misali ayak yıkama törenini bile uygulayıp, Tanrı tarafından seçilmiş yeryüzünde yegane meşru "dünyanın lideri, Hıristiyan imanının bekçisi ve hamisi" statüsünü korumaya çalışmıştır. Hükümdarın bu durumu, hem dış ilişkileri hem de imparatoru yücelten ve başka hükümdarlar karşısında üstünlüğünü vurgulayan resmi devlet söylemini etkilemiştir. Gücünü yitirip gerileyen ve bu yüzden tek imparatorluk ve Roma devlet tekeli iddiasını koruması zorlaşan Rum-i Şarki'nin resmi devlet söylemi, değişen koşullar ve reel politikaya yavaş yavaş uyarlanmaya başlamıştır. Tavizler ve haklar, hükümdarın, gittikçe güçlenmelerine rağmen kendi aralarındaki mertebe farkı ve İmparatora siyasi yakınlık derecesine göre "dost", "oğul" ve "kardeş" gibi sıfatlarla hitap edilen rakiplerine "emir" ve "mektup"larla bahşettiği bir armağan olarak gösterilmiştir.^[xi]

[...]

^[i] Bkz. Ciliv, Serra: Editörden Cogito 17 (1999), s. 9-12; s. 9.

^[ii] Bkz. Ciliv, s. 10.

^[iii] Bkz. Aziz Basileios: Yunan Edebiyatının Nasıl Okunacağı Konusunda Gençlere Söylev. Cogito 17 (1999), s. 13-37.

^[iv] Bkz. Vryonis, Speros: Bir Dünya Uygarlığı: Bizans. Cogito 17 (1999), s. 37-50; s. 43.

^[v] Bkz. Vryonis, s. 45.

^[vi] Bkz. Vryonis, s. 40-43.

^[vii] Bkz. Vryonis, s. 46.

^[viii] Bkz. Yerasimos, Stefanos: Bizans'ın Mirası Üzerine Tartışma. Cogito 17 (1999), s. 291-338.

^[ix] Bkz. Ostrogorsky, Georg: Bizans İmparatoru ve Hiyerarşik Dünya Düzeni. Cogito 17 (1999), s. 51-67, s. 52.

^[x] Bkz. Ostrogorsky, s. 52-53.

^[xi] Bkz. Ostrogorsky, s. 57-66.